آیه 38 سوره احزاب

ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً (38)

بعد از آن، برائت ساحت پيغمبر را بيان فرمايد:

ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ‌: نيست و نباشد بر پيغمبر هيچ سختى و وزرى، فِيما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ‌: در آنچه قسمت و تقدير فرموده براى پيغمبر، يعنى حلال فرموده براى پيغمبر، يعنى حلال گردانيده براى او تزويج زنان پسر خوانده را و همچنين غير ايشان را، و اين صورت مخصوص آن حضرت نيست بلكه، سُنَّةَ اللَّهِ‌: سنت نهاد خداى تعالى سنتى مشتمل بر حكم، فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ‌:

در آن كسانى كه گذشته‌اند از پيغمبران پيش از اين پيغمبر، يعنى تزويج زنان بر پيغمبر حلال است بدون حرج مانند انبياى سابق، و توسعه فرمود بر ايشان از تزويج زنان پسر خوانده، چنانچه حضرت سليمان و داود عليهما السّلام زنان بسيار داشتند. نزد بعضى مراد به سنت نكاح است كه از سنت انبياء مى‌باشد؛ چنانچه حضرت رسالت صلّى اللّه عليه و آله فرمود: (النّكاح سنّتى فمن رغب عن سنّتى فليس منّى) «1». وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً: و هست فرمان خداى تعالى حكمى گذارده شده و نافذ، يعنى امرى كه بر انبياء نازل فرموده بود حكمى نافذ و قضاى مبرم.

«1» بحار الانوار، ج 103، ص 220، حديث 22 و بهمين مضمون روايت 9 از كتاب النكاح وسائل الشيعه ج 14 ص 8.

جلد 10 - صفحه 456

ما كانَ عَلَى النَّبِيِّ مِنْ حَرَجٍ فِيما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ وَ كانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً (38) الَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ كَفى‌ بِاللَّهِ حَسِيباً (39) ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيماً (40)

ترجمه‌

نميباشد بر پيغمبر هيچ باكى در آنچه مقرّر داشته خدا برايش بوده است اين طريقه خدا در آنانكه گذشتند پيش از اين و ميباشد فرمان خدا حكمى تنفيذ شده‌

آنانكه ميرسانند پيغامهاى خدا را و ميترسند از او و نميترسند از كسى جز خدا و كافى است كه خدا حساب كننده باشد

نبوده و نباشد محمد پدر يكى از مردان شما و ليكن باشد پيغمبر خدا و خاتم پيغمبران و ميباشد خدا بهمه چيز دانا.

تفسير

در هر عصر و زمانى اتفاق مى‌افتد كه آداب و رسومى در بين مردم شايع ميشود كه در دين خدا اصل و حقيقتى ندارد مانند آنكه قبل از اسلام كه زمان جاهليّت بود مرسوم بود كه زن پسر خوانده خود را نميگرفتند بزنيّت و در اين زمان اخيرا بين ما ايرانيان بتقليد اروپائيان معمول شده كه كثرت ازدواج اعمّ از عقدى و متعه را خوب نميدانيم و كاشف از شهوترانى و بى‌عفّتى مى‌پنداريم با آنكه اين طريقه انبياء عظام و اولياء كرام الهى بوده و اين ملاحظات گاهى ميشود كه شخص را از حلال خدا باز دارد و بحرام بيندازد لذا مردان الهى هيچوقت نبايد اين ملاحظات را مانع از ارتكاب حلال قرار دهند چون خدا دوست دارد ارتكاب حلال خود را چه رسد بمستحب يا واجبش و خداوند در اين آيات كه در تعقيب ازدواج پيغمبر صلى اللّه عليه و اله با زينب است و شرح آن گذشت اشاره باين حقيقت فرموده ميفرمايد نبوده است و نميباشد بر پيغمبر مشقّت و عار و وزر و وبالى در اقدام بامريكه خداوند آنرا مفروض و مقدّر كرده براى او اعمّ از جواز و استحباب و وجوب براى اغراضى از قبيل رفع دأب ناپسنديده نگرفتن زن پسر خوانده و امثال آن و بوده است اين رويّه و طريقه الهيّه و سنّت مرضيّه خدا در مردان الهى و انبياء سلف كه هرگز نظر بانظار مردم عوام نداشتند و امر خداوند در نزد آنها لازم الاتّباع بود و رخصتها و عزيمتهايش را محترم ميداشتند و باوهام مردم و قرى نميگذاردند آن مردان الهى و ذوات مقدّسه كه تبليغ مينمودند احكام خدا را با كمال سعى و جدّيّت و كوشش و مجاهدت و مى‌ترسيدند از خدا بحدّ كمال و نميترسيدند از كسى جز خدا و نه از ملامت ملامت كنندگان در راه او و كافى بود خدا براى آنكه حساب زحمات و

جلد 4 صفحه 327

صدمات آنها را نگهدارد و پاداش ايشانرا بنحو اكمل عنايت فرمايد چنانچه كافى است براى حساب اعمال همه بندگان از محسن و مسى‌ء و خوب گو و بد گو و پاداش آنها و ظاهرا اينها همه تعريض به پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم است كه چرا در امر ازدواج زينب ملاحظه حرف مردم را نموده چون آنحضرت بالطّبع ملاحظه كار بود چنانچه در مورد تنصيص بخلافت حضرت امير عليه السّلام از مردم ملاحظه ميفرمود تا مورد عتاب شد و اين عتابات مصلحتى است كه مردم تكليف خود را بدانند چون اين خصلت در اشخاص شريف پيدا ميشود كه مايل نيستند كسى ظنّ سوئى بآنها ببرد يا نسبت ناروائى بآنها دهد چنانچه حضرت موسى طبعا غضوب بود براى آنكه تعصّب در دين و حمايت از مظلوم داشت و قويّا محتمل است مقصود تعريض به پيغمبر صلى اللّه عليه و اله نباشد بلكه مقصود ترس نداشتن از غير خدا در ابلاغ احكام باشد نه در امور ديگر چون انبياء سابق هم از مضارّ دنيوى و افراد ستمكار ميترسيدند چنانچه در ضمن قصص سابقه گذشت و ضمنا تقديس از عمل پيغمبر صلّى اللّه عليه و اله و سلّم باشد كه بعد از حكم خدا ملاحظه حرف مردم را نفرمود و با زينب وصلت كرد و در هر حال براى كوتاه كردن زبان مردم فرموده پيغمبر شما محمد صلى اللّه عليه و اله والد و پدر هيچ يك از مردان شما مردم نيست كه شما پسران او باشيد و متولّد از او زيد بن حارثه هم مانند شما است كه فرزند حقيقى او نيست تا حرام باشد بر او تزويج معقوده‌اش حتى بعد از افتراق بلى پدر حسنين عليهما السّلام است كه پسران خودش و دو امام امّتند چه قيام بجنگ نمايند چه اقدام بصلح بر حسب فرموده خود حضرت و كليّه اولاد حضرت زهرا عليها السّلام بايد منسوب به پيغمبر شوند براى احترام آنحضرت بدستور خود او و بر پيغمبر حرام است تزويج ازواج ايشان چون پدر حقيقى ايشان است بلى آنحضرت پدر روحانى امّت است بتقريبى كه ذيل آيه النّبى اولى بالمؤمنين در اوائل اين سوره گذشت و پيغمبر خدا است و اطاعتش واجب است و بوجود او ختم شده است دائره نبوّت بنابر قرائت عاصم كه بفتح تاء است يا ختم كننده است انبياء مرسلين را بقرائت ساير قرّاء كه بكسر تاء است و در هر حال كلمه خاتم منصوب است بكان كه مقدّر است و معطوف است برسول اللّه يعنى ولى بوده است و ميباشد پيغمبر خدا و آخر پيغمبران كه بعد از او پيغمبرى نميآيد و نخواهد آمد و هر كس بيايد و ادّعا كند

جلد 4 صفحه 328

دروغگو است و شريعت و كتابش باقى است تا روز قيامت و ناسخ شرايع و كتب است و اين فضيلتى است كه خدا مخصوص باو فرموده چون او دانا است بهمه چيز و دانسته لياقت آنحضرت را براى اين مقام كه باتمام رساند هر نقيصه و تبصره و متمّمى را كه در ديوان تشريع الهى احتياج بآن پيدا شده و خواهد شد صلّى اللّه عليه و اله و سلم و مهر و انگشترى را كه خاتم ميگويند بمناسبت آنستكه كتابترا بنقش نگين آن ختم مى‌نمودند و مهر ميكردند.

ما كان‌َ عَلَي‌ النَّبِي‌ِّ مِن‌ حَرَج‌ٍ فِيما فَرَض‌َ اللّه‌ُ لَه‌ُ سُنَّةَ اللّه‌ِ فِي‌ الَّذِين‌َ خَلَوا مِن‌ قَبل‌ُ وَ كان‌َ أَمرُ اللّه‌ِ قَدَراً مَقدُوراً (38)

نيست‌ ‌بر‌ پيغمبر حرج‌ و مانعي‌ ‌در‌ آنچه‌ خداوند فرض‌ و واجب‌ فرموده‌ ‌بر‌ ‌او‌ سنت‌ الهيست‌ ‌در‌ كساني‌ ‌که‌ گذشتند پيش‌ ‌از‌ ‌اينکه‌ و امر الهي‌ حد محدودي‌ دارد نبايد كوتاهي‌ كرد ‌در‌ ‌او‌ و نه‌ تجاوز نمود ‌از‌ ‌او‌.

ما كان‌َ عَلَي‌ النَّبِي‌ِّ مِن‌ حَرَج‌ٍ فِيما فَرَض‌َ اللّه‌ُ لَه‌ُ گناهي‌ و ضيقي‌ و حرجي‌ نيست‌ ‌بر‌ پيغمبر

جلد 14 - صفحه 508

‌در‌ آنچه‌ ‌براي‌ ‌او‌ خداوند فرض‌ و واجب‌ فرموده‌ و ‌لو‌ ‌در‌ نظر جهال‌ بد بيايد ‌که‌ تزويج‌ زوجه‌ ادعياء ‌که‌ تبني‌ كرده‌اند ‌باشد‌ مثل‌ امروز ‌که‌ بسياري‌ ‌از‌ جهال‌ نسبت‌ ‌به‌ علماء ‌حتي‌ نسبت‌ ‌به‌ ائمه‌ اطهار و نسبت‌ ‌به‌ انبياء بلكه‌ نسبت‌ ‌به‌ متدينين‌ بدبين‌ هستند و ايراداتي‌ دارند ‌که‌ اينها بوظائف‌ ديني‌ ‌خود‌ عمل‌ نميكنند چنانچه‌ مشركين‌ بدبين‌ بودند ‌به‌ انبياء ‌که‌ نسبت‌ بآلهه‌ ‌آنها‌ ميكنند ولي‌ اينها بايد بوظائف‌ شرعيه‌ ‌خود‌ عمل‌ كنند و اعتناء ‌به‌ مزخرفات‌ جهال‌ نكنند.

سُنَّةَ اللّه‌ِ فِي‌ الَّذِين‌َ خَلَوا مِن‌ قَبل‌ُ انبياء سلف‌ مثل‌ نوح‌ هود صالح‌ ابراهيم‌ موسي‌ عيسي‌ كفار و مشركين‌ چه‌ اندازه‌ بآنها بدبين‌ بودند و چه‌ ‌در‌ حق‌ ‌آنها‌ ميگفتند و ‌با‌ ‌آنها‌ چه‌ معامله‌ ميكردند ولي‌ ‌آنها‌ بوظائف‌ ‌خود‌ عمل‌ ميكردند و اوامر الهيه‌ ‌را‌ اجرا مينمودند.

وَ كان‌َ أَمرُ اللّه‌ِ قَدَراً مَقدُوراً بايد اجرا شود مطابق‌ دستور ‌از‌ حد ‌او‌ تجاوز نشود و ‌در‌، اجراء ‌او‌ كوتاهي‌ نبايد كرد مثل‌ كساني‌ ‌که‌ امروز يك‌ بدعتهايي‌ ‌در‌ دين‌ ميگذارند ‌ يا ‌ يك‌ ضرورتهاي‌ ديني‌ ‌را‌ منكر ميشوند ‌هر‌ دو كافر ميشوند ‌هم‌ مبدع‌ و ‌هم‌ منكر.

]

(آیه 38)- این آیه در تکمیل بحثهای گذشته چنین می‌گوید: «هیچ گونه سختی و حرجی بر پیامبر در آنچه خدا برای او واجب کرده است نیست» (ما کانَ عَلَی النَّبِیِّ مِنْ حَرَجٍ فِیما فَرَضَ اللَّهُ لَهُ).

آنجا که خداوند فرمانی به او می‌دهد، ملاحظه هیچ امری در برابر آن جایز نیست و بدون هیچ چون و چرا باید به مرحله اجرا درآید.

اصولا سنت شکنی و بر چیدن آداب و رسوم خرافی و غیر انسانی همواره با سر و صدا توأم است، و پیامبران هرگز نباید به این سر و صداها اعتنا کنند.

لذا در جمله بعد می‌فرماید: «این سنت الهی در مورد پیامبران در امم پیشین نیز جاری بوده است» (سُنَّةَ اللَّهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ).

تنها تو نیستی که گرفتار این مشکلی، بلکه همه انبیا به هنگام شکستن سنتهای غلط گرفتار این ناراحتیها بوده‌اند.

و در پایان آیه برای تثبیت، قاطعیت در این گونه مسائل بنیادی می‌فرماید:

ج3، ص616

«فرمان خدا همواره روی حساب و برنامه دقیقی است و باید به مرحله اجرا در آید» (وَ کانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَراً مَقْدُوراً).